NỮ SĨ TƯƠNG PHỐ -
CUỘC ĐỜI TÌNH VÀ THƠ
*****
Nguyễn Hồng Trân
Nữ sĩ Tương Phố tên thật là Đỗ Thị Đàm sinh ngày 14/7/1900, nguyên quán ở xã Bối Khê, tổng Cẩm Khê, huyện Khoái Châu, tỉnh Hưng Yên và mất ngày 8/11/1973 tại Đà Lạt, tỉnh Lâm Đồng. Về năm sinh của bà có vài sách ghi khác nhau nhưng căn cứ trên lăng mộ bà tại đồi Tương Sơn, Đà Lạt đã ghi năm sinh 1900 và năm mất là 1973.
Nữ sĩ Tương Phố -Đỗ Thị Đàm là một Nữ sĩ hiện đại, bút danh Tương Phố. Bà sinh ra trong một gia đình nho học, thân sinh của bà là một nhà nho thanh bần là Đỗ Duy Phiên và bà Nguyễn thị Yêm. Thân mẫu bà hiếm hoi, chỉ sinh được hai người con gái là Tương Phố và Song Khê. Song Khê - Đỗ thị Quế cũng là một nữ sĩ có tiếng lúc bấy giờ. Hai chị em lúc nhỏ học chữ Hán với thân phụ, và học tiếng Pháp tại trường công lập ở tỉnh nhà Hưng Yên. Sau đó, bà Đỗ Thị Đàm lên học tại trường nữ Sư phạm Hà Nội. Thời kỳ đó, bà gặp anh chàng sinh viên trường thuốc Thái Văn Du (em ruột cụ Thái Văn Toản -Thượng thư Bộ Lại, triều Nguyễn thời Bảo Đại), người làng Quy Thiện, huyện Hải Lăng, tỉnh Quảng Trị rồi thành vợ chồng và sống tại Hà Nội.
Đỗ Thị Đàm được hưởng hạnh phúc cùng chồng chưa đầy một năm thì chồng bà phải sang Pháp để học tiếp lấy bằng Y Khoa Thuộc địa năm 1916. Sau đó bà sinh con trai mới 6 ngày thì chồng bà là Y sĩ Đông Dương nên Pháp điều đi tham chiến trong chiến tranh Pháp - Đức (1914-1918). Lúc bấy giờ bà mới có con trai đầu lòng tên là Thái Văn Châu. Sang Pháp được ba năm, ông Du không chịu nỗi giá rét mùa đông nên bị bệnh lao phổi rất nặng phải đưa về Huế điều trị năm 1919. Hồi này, nữ sĩ đang bận bịu con thơ tại Hà Nội. Vả lại, đường sá lại xa xôi cách trở, nên không vào thăm chồng được. Không bao lâu thì bà được điện tín báo cho biết chồng bà đã tạ thế và đã đưa đám tang rồi (Mùa thu 1920).
Sau khi chồng qua đời, bà đem con về nương nhờ cha già. Đoạn tang rồi, vì cảnh cha già con dại và cũng thương cha cứ khuyên con gái mình tuổi còn quá trẻ mới gần đôi mươi mà goá bụa nên đi thêm bước nữa cho đời đỡ trống trải, cô đơn, vất vả. Bà đành lòng phải tái giá (làm vợ bé) với quan Tuần vũ Phạm Khắc Chánh ở tỉnh Phúc Yên lúc bà mới 25 tuổi (1925). Nhưng sau cũng chẳng rõ bà có thêm con cái với ông Chánh nữa hay không?
Năm 1972, sau khi nghe tin đứa cháu đích tôn của bà là Thái Kim Đăng đã hy sinh vì Tổ quốc (Liệt sĩ), bà vô cùng thương tiếc rồi dần dần lâm bệnh nặng và qua đời tại Đà Lạt vào ngày 14 tháng 10 năm Quý Sửu (tức ngày 8/11/1973).
Sau khi chồng qua đời, bà đem con về nương nhờ cha già. Đoạn tang rồi, vì cảnh cha già con dại và cũng thương cha cứ khuyên con gái mình tuổi còn quá trẻ mới gần đôi mươi mà goá bụa nên đi thêm bước nữa cho đời đỡ trống trải, cô đơn, vất vả. Bà đành lòng phải tái giá (làm vợ bé) với quan Tuần vũ Phạm Khắc Chánh ở tỉnh Phúc Yên lúc bà mới 25 tuổi (1925). Nhưng sau cũng chẳng rõ bà có thêm con cái với ông Chánh nữa hay không?
Năm 1972, sau khi nghe tin đứa cháu đích tôn của bà là Thái Kim Đăng đã hy sinh vì Tổ quốc (Liệt sĩ), bà vô cùng thương tiếc rồi dần dần lâm bệnh nặng và qua đời tại Đà Lạt vào ngày 14 tháng 10 năm Quý Sửu (tức ngày 8/11/1973).
Đỗ Thị Đàm rất yêu thích văn thơ từ thuở nhỏ, cũng do được thụ hưởng ở người cha những áng thơ văn đẹp và buồn buồn trong văn chương trung đại của Trung Quốc và Việt Nam
Bà vào làng văn thơ Việt Nam
-Giọt lệ thu (được bà viết ở sông Thương năm 1923 và lần đầu tiên được in trên “Nam
-Trúc Mai (truyện dài bằng thơ).
-Một giấc mộng (truyện, 1928).
-Mối thương tâm của người bạn gái” (văn xuôi, 1928).
-Bức thư rơi (văn xuôi, 1929),
-Tặng bạn chán đời (thơ 1929),
-Tái tiếu sầu ngâm (thơ lục bát, 1930),
-Khúc thu hận (thơ song thất lục bát, 1931),
-Đời đáng chán (thơ song thất lục bát, 1932)…
Những tác phẩm này cùng các bài thơ được Tương Phố viết từ năm 1915 đến 1949 và những sáng tác khác của bà sau này tập hợp lại thành ba tập: “Giọt lệ thu”, “Mưa gió sông tương”, và (Trúc mai”.
Trong những tác phẩm văn thơ của Tương Phố, về văn xuôi thì chẳng có tác phẩm nào gây được ấn tượng xúc động sâu sắc như tác phẩm thơ văn giao thoa “Giọt lệ thu”. Có lẽ do bao nỗi đau buồn dồn dập riêng tư và xã hội đã đè nặng lên vai bà, tâm trí bà lúc đương thời đã tạo nên tâm điểm sáng tác của bà một cách sâu sắc, hiện thực.
Một điều đặc biệt là sau khi bài “Giọt lệ thu” ra đời trên báo Nam Phong (số 131tháng 7 năm 1928) đã làm cho nhiều người trong xã hội nước ta lúc bấy giờ vô cùng xúc động và ngưỡng mộ tài năng văn thơ của bà đã tạo nên được những nỗi niềm rung động trái tim thân thiết với bao người. Cho đến ngày nay, có nhiều cụ già xứ Huế tuổi gần 90 mà vẫn còn thuộc lòng nhiều đoạn thơ của bà Tương Phố.
Chẳng hạn như bài:
KHÓC CHỒNG
Ngoảnh lại trời Nam lệ chứa chan,
Lửa hương thôi đã lỗi muôn vàn.
Thương chàng vỡ lỡ đường danh vọng,
Tủi thiếp bơ vơ lỗi đoạn tràng.
Chiếc bách dòng sâu e sóng cả.
Nửa chăn bụi lấp lửa canh tàn.
Từ đây non nước người xa vắng,
Chi xiết lòng em nỗi dở dang...
Bao giờ quên được mối tình xưa,
Sinh tử còn đâu mãi tới giờ !
Giấc mộng tìm nhau, tìm chẳng thấy
Mênh mang biển hận, hận không bờ !...
Có đoạn bà tự sự phận mình một cách đau buồn, tủi phận:
“Duyên chẳng hẹn trăm năm, tình còn ghi muôn kiếp. Anh chàng Thái Văn Du mất ở Huế ngày 25 thánh 7 năm Canh Thân(1920). Đôi lứa trẻ trung, kẻ Nam người Bắc. Khi sống đã xa nhau, lúc mất không gặp mặt. Lòng em thương xót bao giờ cho nguôi !...
Trời thu ảm đạm muôn màu,
Gió thu hiu hắt thêm rầu lòng em.
Trăng thu bóng ngả bên thềm
Tình thu ai để duyên em bẽ bàng...
(Bốn câu thơ này sau khi Tương Phố qua đời đã được ghi lên bia lăng mộ của bà tại đồi Tương Sơn, Đà Lạt).
Chúng ta thấy rằng, tác phẩm này tác giả không chỉ thể hiện bằng thơ mà cả văn xuôi xen lẫn giao thoa với nhau rất ăn ý và tạo thành một dòng chảy tình cảm đậm đà sâu lắng, thiết tha tình người.
“Anh ơi ! thu về như gợi mối thương tâm. Mỗi độ thu sang, em lại vò lòng than khóc. Nghĩ năm có một lần thu, nhưng thu năm nay đi, năm sau còn trở lại. Hỏi ba sinh hương lửa, thời ái ân kia dễ mấy kiếp hẹn hò nhau ? Chẳng hay cơ trời dâu bể vì đâu, xui nên chăn gối vừa êm, lửa hương mới bén, sắc cầm dìu dặt ngón đàn, bỗng ai xô lộn tình tan, gương vỡ cho người lỡ duyên !
Than ôi ! Hình dung đôi ngả, gió mây hồi ấy, anh đi mãi năm tháng thường về, người không dấu vết. Em muốn tìm anh tìm chẳng thấy ! Hôm sớm bâng khuâng buồn lại nhớ. Thương nhau gầy gò khóc vì nhau. Anh vui non nước bấy lâu, bụi hồng khuất nẻo dứt đường cá chim. Trông bốn phía trời mây vơ vẩn, em còn biết đâu là lối phía bay mà tìm ? Chốn phòng loan từ thuở vắng anh, lệch làn chăn gối đượm sầu. Gương xưa chiếu cũ nghiêng xiêu. Thu Đông đến chẳng cùng em ái ân nữa. Giấc cô miên trằn trọc một canh dài. Mắt muốn nhắm đi lòng nào có ngủ. Đường kia nỗi nọ, trăm năm tâm sự, khôn đem hồn mộng gửi chiêm bao ! Ngày tới đêm lui, hôm mai lần nữa, những ngậm ngùi than xót cho thân”.
Những dòng tâm sự của bà cứ liên tục tuôn trào ra từ những mạch ngầm thương yêu, tình nghĩa rồi cứ suy nghĩ liên miên chuyện thiên nhiên trời đất có hiểu cho chăng tâm trạng của mình trong những ngày tháng cô đơn, lạnh lẽo, tê tái lòng sầu...
“Than ôi ! lênh đênh sóng nước một con thuyền. Phong ba cuộc thế mấy phen dập vùi. Nghĩ cánh buồm bạt gió, bể hận không bờ. Con chèo tuyệt vọng khôn giò bến, em nay còn biết buông theo ngã nào ? Trên cầu đoạn trường bể khóc như nắm vỏ gầy thảm thiết thương anh. Trăm mối tơ lòng không tung mà rối. Xuân qua hạ lại, cảm tình đã chẳng khác chi Đông. Thu sang tâm sự lại dạt dào, thương tâm gió buổi mây chiều, lòng em lai láng biết bao sầu tình...
Anh ơi ! phòng Thu vò võ một mình, mỗi khi nhớ anh em lại ngừng tay kim chỉ, muốn bước chân hiên xa trông non nước mà hồi tưởng đường xưa lối trước đi về có nhau thì muôn ngàn tâm sự lúc bấy giờ lại như xô lùi em về canh đời dĩ vãng, mà rồi ngọn trào trong dạ cũng mênh mông cồn sóng lệ. Em nhiều khi nghĩ thương nước mắt, muốn thôi đi không khóc nữa nhưng hai hàng châu lệ vẫn cứ chan hoà như mưa. Nước non ngao ngán tình xưa, gối chăn ngấm lệ lòng sầu đến nay...”
Có những đoạn bà tâm sự nỗi lòng mình như đang thầm nói bên bàn thờ chồng thật cảm động và khi đọc lên cũng như những dòng thơ cuộn vào dòng chảy tâm tư của người góa bụa trẻ trung:
“Anh ơi ! non nước còn đó mà anh vội đi đâu ? Ngày Xuân sao chẳng ở cùng nhau? Duyên thắm nỡ nào chia rẽ lứa. Ngoài nội uyên kia cùng chắp cánh, trên nương én nọ chẳng lìa đôi. Trong mây kết bạn liệng ngang trời. Nghĩ chim ríu rít, tủi người lẻ loi. Ôi chim có đôi, người sao lẻ bạn. Chăn đơn gối chiếc em biết cùng ai than thở chuyện trăm năm ? Đời em phận mộc cánh chuồn, tóc tơ ngắn ngủi cùng anh không có phúc nối duyên lâu dài. Nhưng gieo chanh, rắc ớt chua cay lòng trẻ, để rày chếch mác dở dang... Cũng bởi tại khuôn xanh kia đã quá say lừa lọc. Trời ơi ! ba sinh hương lửa đã có duyên kiếp ái ân bạn đời. Ví dầu chẳng để trăm năm nữa, cũng cho xuân thu đắp đổi độ vài mươi năm cho cam tấm lòng trẻ thì khăn túi. Nỡ nào chắt chiu em mới một xuân quân đã đem sinh ly tử biệt chia phôi bước đường. Con còn trong cử chưa ra rốn, rộ qua bể cạn chưa hoàn hồn, anh đã vội vàng dứt áo ra đi. Ôi ! ra đi nào phải đi gần, dặm đường Âu Mỹ ngàn trùng nước non. Buổi tiễn đưa, nhìn anh rồi lại nhìn con. Chén quan hà những uống lệ mà cay !...
Gió mưa chim chẳng lìa đôi,
Giữa đường ân ái nào người lẻ duyên.
Lai sinh nguyện chuyển cánh uyên,
Cao bay chẳng để khôn thiêng lọc lừa.
Anh ơi ! một năm qua mấy thời xuân, bốn mùa trăng để mấy rằm trong thu ? Trăng đẹp khi tròn, hoa thơm khi úa. Đời xuân xanh ai trẻ mãi ru mà ! người yêu hoa đem lòng luyến ái khách. Say trăng chén rượu vui mời, nhưng thêm 3 vạn 6 nghìn ngày, sinh thư cõi trần ai không hơn gì mộng cảnh. Cho nên thương hoa xuân ta cảm trắng thu tàn. Đã mang tấc dạ yên say, khách chung tình không nở để vì mình mà trăng sầu hoa tủi. Em nay vì anh mà đến nỗi nửa chừng xuân. Tơ liễu còn xanh mà nửa lần tâm sự, đã sang thu rồi...
Than ôi ! anh đi chẳng lại, đã đành rằng duyên kia dang dở. Những ngày xanh quãng vắng em đợi chờ ai ?
Ngày xanh luyến tiếc xuân dài,
Oanh đưa liễu đón duyên ai đi về.
Xuân vui đôi lứa đề huề,
Sầu xuân say tỉnh tê mê một thời.
Xuân xanh duyên đã phai rồi,
Đời xuân thôi cũng là đời bỏ đi...
Anh ơi ! hờn xuân em lại hận trời. Trời đa đoan phũ phàng con trẻ. Nơi dở dang này em biết than thở với ai đây? Theo duyên những ước duyên may, em có ngờ đâu giữa đường đứt gánh chung tình. Anh đi để lại cho em những ngày mưa sầu gió thảm ! Con anh măng sữa, em còn thơ ngây. Cuộc đời trăm đắng ngàn cay. Trông vào ai, cậy vào ai ? Thấy gian nan chân chồn bước ngại. Tới lui đã dở, nắng mưa dễ biết lánh vào đâu ? Đường mây vỗ cánh, chiều bóng mát cây cao. Chim kia còn hơn em có tổ, hôm mai đi về. Buông con mắt trông bốn phía trời, em chỉ biết ngậm ngùi rưng rưng nước mắt mà không biết đâu là nơi hy vọng được tháng ngày ấm no. Năm theo anh, em mười bảy thơ ngây, đào tơ sen gió, ái ân thuở đó, đem ngày xanh hẹn tuổi bạc đầu”.
Thực ra trong lòng bà Tương Phố, tuy thời gian xa cách chồng và chịu nhiều đau khổ, thiệt thòi nhưng bà vẫn có niềm tin và hy vọng đến ngày vợ chồng hội ngộ vinh quang. Bà Tương Phố như muốn phân trần với chồng là người vợ hiền bao giờ cũng luôn luôn nghĩ tới chồng và muốn cho chồng mình được công thành danh toại. Vì vậy nên gian nan khổ cực mấy cũng gắng chịu đựng:
“Em những chắc cùng nhau đôi lứa thiếu niên. Bắc Nam dù cách trở, hương lửa vẫn nồng nàn thì nay dầu xa xôi, mai rồi lại gặp gỡ, và nước non còn đó, đâu hết cơ duyên. Nên chi con thơ măng sữa em chăm chút, chẳng phiền cha mẹ, chẳng phiền anh, rắp mong để yên lòng khoa danh gặp hội, anh đua bước. Một mai nam nhi toại chí. Dưới bóng tùng quân, em cũng được nở nang mày mặt”.
Rồi bà không ngờ niềm tin và hy vọng của bà đã tiêu tan hết khi nghe tin người chồng thân yêu của mình không còn nữa. Bà quay cuồng than khóc đau đớn, thương tiếc cho số phận của chồng và của mình rồi oán trách sự đời quá bạc bẽo:
“Than ôi ! những cậy mình tuổi trẻ khinh li biệt. Em nào có học đến chữ “ngờ” mà biết trước sinh ly tử biệt đoạn trường dồn nhau. Sự duyên càng nói càng đau....
Nhưng cũng tưởng đầu xanh tuổi trẻ ái ân còn dài thì rồi đây sum họp âu sẽ có ngày cùng nhau hàn huyên kể lại mối sầu chia phôi. Nào hay đâu ông tạo hoá cơ cầu, xui nên vật đổi sao dời trong phút chốc. Đương đau đớn xa nhau, bỗng lại khóc mất nhau!...
Ôi, tin đâu xét ruột, xé lòng!... Mảnh giấy xanh đưa đến tận nơi: Ngày hai mươi nhăm tháng bảy năm Canh Thân (1920) là ngày anh tạ đất tạ trời, cướp công cha mẹ, dứt tình vợ con, lìa rẽ anh em, chia đường kim cổ. Một gánh nợ đời trút cả cho người còn lại!
Chao ôi ! lưng trời sét đánh, em thật đã chết cả đời người. Thôi thế thì thôi! một giải khăn ngang, năm thân gấu xổ, trăm năm tâm sự còn nói năng gì! Con anh nào biết mặt cha, thân côi cút trái đào 3 tuổi, từ nay em dạy, em nuôi. Khoảng trời đất không mong gì thấy bố ! Nghĩ mà thương xót cho con... nhà không nóc, mưa gió mai ngày, cuộc đời xoay xở biết toan sao ? Đoạn trường em lại biết bao nhiêu giăng mắc. Con còn trẻ thơ, lo ăn, lo mặc, lo học, lo hành... Khi con khôn lớn lại phải lo sao cho thành danh phận để chen vai nối gót với đời. Nghĩ như thân em sức vóc liễu bồ, cánh vây không có, hai bàn tay trắng, đức tài cũng không, một mình mẹ goá nuôi con, em biết lo liệu sao cho tròn phận ấy?”.
Trong niềm xót xa, tuyệt vọng đó, bà vẫn có lúc liên hệ so sánh chuyện tình trong trời đất như để than vãn với linh hồn của người chồng quá cố với những lời đầy chân thành tình nghĩa nặng sâu:
“Anh ơi ! anh mất đi để lại cho em bao nhiêu nỗi dở dang ở đời. Dầu em có nghĩ liều: mặc đời cua máy, cáy đào, nỗi dở dang âu đành chẳng bận. Nhưng tình nhớ thương khuây khoả sao đây ! Ra về vắng vẻ, tháng ngày khăn áo cũ còn hình dung bóng dáng anh. Khoảng trời đất non buồn, nước lạnh. Người đi biền biệt, kiếp này còn gặp nhau đâu nữa mà mong!
Trên mây kia là Ngưu Chức chia phôi cũng đoạn trường, những khóc nhau rồi lại có ngày thấy nhau. Em khóc anh mấy thu nay lệ đã đắm lòng, người đành không lại, mộng sao chẳng về ?... Nghĩ đau duyên ấy lại hờn với Ngâu !
Thu về đẹp lứa duyên Ngâu,
Trăm năm Ô Thước bắc cầu Ngân giang.
Đôi ta ân ái lỡ làng,
Giữa đường sinh tử, đoạn tràng chia hai.
Anh vui non nước tuyền đài,
Cõi trần hương lửa riêng ai lạnh lùng.
Nhân gian khuất nẻo non bồng,
Trăm năm nào thiếp tấm lòng bơ vơ...”
Tuy tâm trạng của bà trong thời đoạn này rất buồn bã, hoang mang không biết lo liệu cuộc đời ra sao, nhưng bà không gục ngã trước hoàn cảnh và số phận của mình. Bà cố bình tâm nhìn cảnh vật thiên nhiên để khuây khỏa nỗi lòng nhớ thương và tự an ủi cho mình mà gắng sức để sống nuôi con khôn lớn trưởng thành nhằm giữ lại một kỷ niệm thương yêu duy nhất huyết nhục của người chồng quá cố.
“Anh ơi ! chung cảnh thu này, Đông Tây Nam
Anh ơi, giọt lệ khóc thu, em chỉ vì anh mà năm năm lai láng... Than ôi, thu sang thu não lòng người biết bao!
Sầu thu nặng, lệ thu đầy,
Vi lau san sát, hơi may lạnh lùng.
Ngổn ngang trăm mối bên lòng,
Ai đem thu cảnh hoạ cùng thu tâm”
Chúng ta có thể nói rằng, bài “Giọt lệ thu” của nữ sĩ Tương Phố đã nổi tiếng vang xa và thấm sâu lâu dài trong lòng bạn đọc của nhiều thế hệ, nhiều tầng lớp của xã hội. Như vậy thật là đáng quý đáng trân trọng! “Giọt lệ thu” của Tương phố là lối văn thơ giao thoa uyển chuyển thật độc đáo, mới mẻ. Mặc dầu nó không nổi bật về ý nghĩa lịch sử và văn hóa lắm nhưng nó có một giá trị về xã hội nhân văn rất cao. Đó là được nhiều người trong xã hội lúc bấy giờ đã tìm thấy sự đồng cảm của tâm hồn và tình nghĩa con người.
Xin trích một đoạn trong cuốn “Từ điển Văn học” (T2 NXB, KHXH,1984, tr491) về nhận xét đánh giá chung văn thơ của Tương Phố mà tiêu biểu là “Giọt lệ thu” như sau:
“Tương Phố đã góp vào bộ phận văn chương hợp pháp 30 năm đầu Thế kỷ XX một tiếng khóc ảo não. Ít nhiều bà có làm sống lại tâm trạng người chinh phụ trong văn học quá khứ. Bà cũng tiếp nhận âm hưởng tiếng khóc của bao nhiêu văn nhân thi sĩ qua nhiều bài văn tế, văn điếu, bài vãn của nhiều đời. Nhưng nỗi đau xót bất hạnh của bà có nhiều sầu thảm, vô vọng hơn, cũng nhuốm màu sắc hiện đại hơn, vì trong đó không chỉ có nỗi đau riêng mà còn gói cả “Trời sầu” của thế hệ thanh niên tiểu tư sản thành thị Việt Nam trong những năm sau Đại chiến I...”
Như vậy, vai trò của nữ sĩ Tương Phố trong văn chương dân tộc chủ yếu gắn với tác phẩm “Giọt lệ thu” – một trong những dấu ấn khó phai mờ trong lịch sử văn chương ở thập niên thứ ba của thế kỷ 20 như là tiếng than kêu xót xa, da diết của con người hòa trong không khí buồn đau chung của thời đại. Khi đọc những đoạn văn tâm tình than vãn của bà xen lẫn trong “Giọt lệ thu” cũng chứa đầy âm điệu hồn thơ. Chính vì thế mà nó có khởi sắc một lối thi pháp khá mới mẻ cho việc phát triển phong trào thơ mới sau này “Một thời đại mới trong thi ca” dân tộc – thời đại của thơ mới lãng mạn với sự xuất hiện những gương mặt các thi nhân tiếng tăm như Xuân Diệu, Lưu Trọng Lư, Cù Huy Cận, Hàn Mặc Tử, Thế Lữ, .v.v...
